De Raad voor de leefomgeving en infrastructuur publiceert de handreiking ‘Technologie op waarde schatten’

De melkrobot is een wereldvonst. De koeien lopen vanzelf naar de melkrobot als ze er aan toe zijn. Zo zijn ze de hele dag vrij om te scharrelen in hun stal, en zomers ook buiten. Voor de boer is deze robot niet minder dan een werknemer. Eentje die bovendien nooit ziek is. Geen wonder dat melkrobots snel inburgeren.

Maar wie alleen kijkt naar de boer en zijn koeien, heeft een te beperkte blik. Melkrobots leveren een pak data op, die misschien wel evenveel waard zijn als de melk. Wat gebeurt er met die data? En dan een boerderij die op robots draait. Gaan we daarmee op weg naar grote industriële melkveecomplexen? Wat doet dat met de koe in de wei?

De kracht van vooruitkijken

Technologie heeft verstrekkende effecten op onze leefomgeving. Vaak laten we die gewoon over ons heenkomen. We kijken niet zo ver vooruit. We zien alleen de directe gevolgen, voor de melkveesector bijvoorbeeld. We hebben niet door hoe het systeem verandert en wat dat betekent voor het publieke belang en onze regulerende mechanismen. De Raad voor de leefomgeving en infrastructuur geeft in haar nieuwste publicatie een handreiking om met dit soort vragen om te gaan. Want het is nodig dat overheden, burgers en bedrijven zich voorbereiden op de effecten van technologische innovatie.

Patronen van verandering door technologie

In een complexe samenleving als de onze kun je niet alles van te voren zien aankomen. Wie denkt in de handreiking een eenvoudige formule te vinden om te voorspellen wat technologie gaat doen, komt bedrogen uit. Aan de hand van drie cases, waaronder de melkrobot, helpt de handreiking van de Rli om stap voor stap de patronen van verandering door technologie te doorgronden. Schaalverandering in ruimte en tijd, bijvoorbeeld. Een lokale boer die via zijn melkrobot verknoopt is aan een mondiale database. Of hoe eigenaarschap een andere betekenis gaat krijgen. Is de data die de melkrobot genereert van de boer of van de leverancier of een derde partij? Wat doet dat met het verdienmodel van partijen in de keten?

Inzicht in deze patronen kan helpen om de publieke waarden te doorgronden en zodoende te kunnen anticiperen op het impact van technologie. Welke gevolgen hebben de toepassingen van nieuwe technologie voor onze waarden? Zijn onze instituties in staat om de negatieve effecten tegen te gaan en de positieve effecten op te schalen?

Publieke waarden en regulerende mechanismen

Publieke waarden zijn de dingen die we belangrijk vinden in de samenleving. Voor onze melkrobot-casus zijn dat bijvoorbeeld weidegang, de autonomie van boeren en ook dierenwelzijn. Onze regulerende mechanismen haken hierop in. We hebben normen en waarden in onze samenleving, zoals een cultureel bepaald ideaalbeeld van een boer. Wet- en regelgeving over bijvoorbeeld mestuitstoot zijn de formele kaders waarmee we onze waarden vastleggen. Net als allerlei aanvullende afspraken en convenanten. Het meest tastbaar zien we deze mechanismen in het netwerk van spelers. De bedrijven die data van boeren verhandelen. De veranderde rol van de boer in de keten van voer tot slachthuis, op het moment dat algoritmes de dienst uit maken.

Leren door te experimenteren

Deze analyse helpt je om vooruit te kijken. Om het impact voor overheden, bedrijven en burgers te doorgronden en zo voorbereid te zijn op de manier waarop technologie de samenleving verandert. De oplossing die de Rli biedt om te anticiperen op veranderingen is experimenteren. Organiseer als overheid gedoogruimte voor experimenten met technologie. En zoek dat naar afgebakende voorbeelden, die veel kennis kunnen genereren. Experimenteer met Uber in een krimpregio als oost Groningen.  Of sta de DNA modificatiemethode CRISPR-CAS9 tijdelijk toe, maar dan alleen in sla, om meer te weten te komen over hoe de samenleving en de productieketen hierop reageren. Deze aanpak van experimenteren levert geen absolute antwoorden, maar helpt om de nieuwe werkelijkheid te ontdekken. Over hoe in Nederland innoveren en ondernemen kan samengaan met het borgen van maatschappelijke waarden. Balanceren door te bewegen, zegt de Rli er zelf over.

Strategische dialoog

De handreiking is geen spoorboekje dat je van A naar B brengt. Je kunt het zien als een werkvorm en een uitnodiging om in gesprek te gaan over het impact van technologische innovatie. Wie met deze methode werkt, wordt uitgedaagd om over systeemveranderingen na te denken. In het seminar rondom de presentatie van de publicatie konden de deelnemers alvast een voorproefje krijgen van zo’n strategische dialoog. Aan de hand van de cases werd er nagedacht over bijvoorbeeld transparantie, checks and balances en waardenbehoud. Deelnemers uit het bedrijfsleven, kennisinstellingen overheden en anderen brachten diverse inzichten in, waardoor nieuwe perspectieven naar boven konden drijven. Iemand vergeleek bijvoorbeeld het impact van technologie met een berg beklimmen. Wie met de auto over een pas heen rijdt, heeft een andere ervaring dan de bergbeklimmer die tijdens zijn beproeving de berg, ziet, voelt en ruikt. Door te vertragen zien we meer en dat kan ook gelden voor de toepassing van technologie. Dit sluit aan bij het idee van experimenteren met afgebakende voorbeelden.

Verschillende lenzen

De aanpak van de Rli is een praktische werkvorm om inzicht te krijgen in de langetermijneffecten van technologie op de leefomgeving. Toch is de methode zelf ook niet waardenvrij. De patronen van verandering door technologie hebben allemaal te maken met de effecten van digitalisering. Je kijkt dus eigenlijk door de lens van digitalisering. Een andere lens zou misschien andere patronen naar boven halen. De lens van verduurzaming zit er gedeeltelijk ook in. Aanvullend zou zo’n lens iets kunnen zeggen over patronen die passen bij de circulaire economie, zoals het behoud van grondstoffen en de mate van afwenteling op de leefomgeving.  Nu zit dat verscholen in onder meer de opkomst van andere waardenmodellen door digitale techniek.

Denkkracht mobiliseren

De Rli heeft met deze handreiking een uitnodiging gedaan om over de transformatieve gevolgen van technologische toepassingen na te denken. Om te anticiperen in plaats van ons te laten overvallen door een nieuwe werkelijkheid. De handreiking kun je lezen en tot je nemen. Maar dan is het impact beperkt. Zoals ik hem lees, is deze handreiking een oproep om tijd en denkkracht los te maken en zorgvuldig na te denken over systeemveranderingen. De handreiking is een doorwrocht analytisch kader om stapsgewijs de gevolgen van technologie voor de leefomgeving te ontrafelen en zicht te krijgen op handelingsperspectieven. Daarmee is de handreiking een welkome aanvulling op de instrumenten voor toekomstverkenning door overheden en bedrijfsleven.

Lees hier meer over de Rli publicatie Technologie op waarde schatten, een handreiking