Op 11 januari 2017 spraken we de TrendRede 2017 uit in een vol Pakhuis De Zwijger te Amsterdam. Na het voorlezen gingen al de makers het BouwGesprek met de zaal aan. Hier kun je de livestream nog een keer bekijken. En hier is de tekst te downloaden van 2017

Voor de lezer met weinig tijd, heb ik hier een samenvatting van de trendrede gemaakt. Leestijd 5 minuten.

Wat er vooraf ging

De bureaucratie om ons heen is roestend en ratelend tot stilstand gekomen. Woedende burgers roepen dat echte problemen niet worden aangepakt. Belanghebbenden wijzen naar elkaar. Hoe staat Nederland ervoor anno 2017?

Deel 1 – De drift

De demping is verdwenen uit de discussie en we komen nergens meer uit. Een groot deel van de Nederlanders voelt zich buitengesloten. We dreigen te vervallen tot een ‘samenloze samenleving’. Op het kruisvlak van de virtuele wereld en de dagelijkse realiteit is de gevoelde werkelijkheid. Die wordt gevoed door emotionele afstemming en updates aangestuurd door ondoorgrondelijke algoritmes.

De lijn van voortdurende vooruitgang is voor het gevoel doorbroken. Voor hun ogen zien mensen hun sociale zekerheden verdwijnen. De tomeloze efficiency drive die daarachter schuil gaat, heeft geen oog voor de menselijke maat. Er is angst voor verlies van inkomen, de toekomst van onze kinderen en het verlies van onze identiteit. Zelfregie is de toekomst, maar we weten niet altijd hoe daarmee om te gaan. Op het maatschappelijk cement is bezuinigd. Door flexibilisering op de werkvloer zijn receptionisten en conciërges de jongste slachtoffers van de zucht naar efficiency. Het herdefiniëren van werkgelegenheid is een uitdaging in een toekomst waar technologie iedere baanzekerheid bedreigt.

Te midden van algoritmes en big data tekent zich een zoektocht naar wijsheid af. Een indringend pleidooi van de 85-jarige Jan Terlouw werd massaal gedeeld. Voor zichzelf wenst hij niets. Hij heeft het over een vernieuwing voor jongeren.

We zijn het waard. We mogen iemand zijn. We zijn allemaal even ongemiddelde individuen die boven het systeem staan. Hoe staaf ik mijn aangeleerde bijzonderheid in een instabiele samenleving, terwijl mijn identiteit onder druk staat? Vanuit zelfgetrokken cirkels gaat men de strijd aan met groepen die een andere identiteit belichamen.

Wat we nodig hebben is een waardenwending. Waar het niet meer gaat om bezit, maar wat we aan waarde toevoegen door onze inzet. We gaan elkaar steeds meer aanspreken op de bijdrage van het individu aan het geheel. Het gaat niet om wie je bent, maar om jouw identiteit in een gezamenlijke context. Door aandacht te schenken aan de sociale en emotionele infrastructuur binnen de samenleving staan we open voor meer ongemiddeldheid en de zoektocht naar een meer menselijke maat.

Deel 2 – De grote verandering

We zitten in de kreukelzone van een waardenwending. Schokkende wereldgebeurtenissen maken ons voorzichtiger. Er is behoeft aan Kleine Verhalen. Die geven grip. De nieuwe meer menselijke maat proberen we uit in kleine experimenten, waarmee we kwetsbaar mogen zijn. Pioniers breken de comfortzone open en proberen opties uit. Er komt niet één magische oplossing bovendrijven. Het draait niet om onze verschillende achtergronden, maar om een gezamenlijke voorgrond te creëren. Zo zei ook essayist Bas Heijne. We hebben het ongemiddelde in de ander nodig om vooruit te komen. Durven we elkaar de ruimte te geven?

De vrijheid van meningsuiting wordt luid bezongen. Maar de roep om verantwoordelijkheid van meningsuiting klinkt steeds krachtiger. Ook de aandacht voor universele mensenplichten neemt toe. We weten dat onze individuele keuzes optellen tot onze geschiedenis en onze toekomst. Er niets mee doen is niet langer acceptabel. Als je geen deel van de oplossing wilt zijn, ben je deel van het probleem.

Nederland kent zo’n 6000 sociale ondernemingen, die werk bieden aan 75.000 werknemers en 3,5 miljard euro toevoegen aan het nationaal inkomen. Samen met consumenten die lokale ondernemers steunen laten zij een start-up en bottom-up economie bloeien, gebaseerd op open systemen en duurzame bronnen.

We willen maar al te graag de kluwen ontwarren. We dereguleren en bedenken concepten zoals ‘de professional in zijn kracht zetten’. Werknemers kunnen woorden als zelfsturende teams inmiddels niet meer horen, want ze hebben noch de instrumenten, noch de ruimte om werkelijk zelfsturend te worden. Het zijn tijden van voortschrijdend inzicht, van verkennen in plaat van bedenken.

We zoeken de volharding in het gemeenschappelijk doel, in plaats van het kortstondige gelijk. Het nieuwe leiderschap is dienend en ethisch gedreven. Teamwork ontstaat tijdelijke, kansgerichte hubs. De nieuwe leider is eerder een fluisteraar dan een schreeuwer. Iemand die uit de situatie kan stappen en het grote paatje ziet. Altijd bewust van waarom ze dingen doet.

De datastroom is groter dan ooit te voren, maar data is nog geen informatie en inzicht. Algoritmes kunnen grotere volumes data analyseren dan een menselijke beoordelaar, maar zoeken steeds vaker een ethische grens op. Ze bepalen financiële adviezen, sporen misdadigers op en geven indicaties voor ernstige aandoeningen. Scholen maken gebruik van algoritmes om potentiële probleemgevallen op te sporen, met als gevolg dat docenten op huisbezoek worden gestuurd terwijl er niets aan de hand is in een gezin. Harde data en zachte ervaringsleer zijn nodig om het keuzeproces te optimaliseren en de mens centraal te stellen.

Het ventiel moet open om opgekropte drift los te laten. Pas dan kunnen we de ander zien voor wat die is. We zullen voorbij de frustratie de gemeenschappelijke ijkpunten moeten vinden. Iedereen draagt iets van wijsheid in zich. Er zijn 17 miljoen kansen op een bijdrage aan het grotere geheel. Aan ons de vraag hoe groot de cirkel is die we, elk voor onszelf, willen trekken.

Deel 3 – De grote verandering

Ons land is een aaneenschakeling van individueel getrokken cirkels. Daar zitten ook cirkels van wantrouwen bij. Gedreven door achterdocht tegen Europa of wereldwijde handel zoekt men naar overzicht en houvast. 2017 zal een jaar worden waarin vele cirkels botsen. Maar er ontstaat ook kans op verbinding en versmelting. In ieder geval een voorzichtige opening, waardoor communicerende cirkels ontstaan.

De toekomst wordt opgebouwd vanuit kringen, die zich soms openen en dan weer afsluiten, als een levend organisme. Verschillen zijn er, al vinden we ze lang niet altijd prettig. De maatschappelijke opdracht is afstemming tussen uiteenlopende cirkels. Kleine cirkels van vertrouwen, bredere cirkels van betrokkenheid en grote cirkels van collectieve belangen.

Na ontlading en ontluchting ontstaat nieuwe ruimte. Laten we die ruimte benutten om elkaar op te zoeken en naar elkaar te luisteren. Naast een Binnenhof hebben we een Buitenveld nodig. Neutraal terrein waar mensen hun denk- en leefwerelden openen en daarmee het fundament van de samenleving herstellen. Er worden al pogingen ondernomen om verschillen te bespreken. Cirkels worden voorzichtig vergroot. Er is een wachtlijst van mensen die in gesprek willen met vluchtelingen. In de muziek spreekt men over concordantie, de samenklank van meer dan twee gelijktijdig klinkende tonen. In de samenleving hebben we ook behoefte aan gedeelde ijkpunten van de hele maatschappij. We gaan van gelijk hebben, naar gelijk stemmen.

In de horizontale democratie, waarin we meer regelen in kleine kringen, wordt het belang van burgemeesters groter. Binnen gemeentes verenigen burgers zich in kleinere kringen. De burger streeft niet per se naar autonomie, maar herkent zich in de menselijke maat die buurtcomités en zorgcoöperaties vertegenwoordigen.

De Universiteit Utrecht lanceerde de Brede Welvaartsindicator die ook gezondheid, milieu en inkomensverdeling meeweegt. Misschien zouden we nog een toekomstwaarde moeten toevoegen: de Nationale Veerkracht, de potentie om ook in de toekomst tot zinvolle oplossingen te komen voor problemen. Wij denken dat Nederland over voldoende veerkracht bezit om vertrouwen te hebben in de toekomst.

De afgelopen jaren stonden in het teken van afrekening. Binnen ieder systeem bleek sprake van fraude, misleiding of onachtzaamheid. De polarisatie die daarbij hoort is niet vol te houden. Wantrouwen is niet het juiste businessmodel. We zien ruimte voor levensbeschouwing in bedrijven. Waar blijft het Uitzendbureau van de wijsheid met filosofen die bedrijven helpen om betekenis te vinden in hun eigen bestaan? Grote bedrijven scharen zich achter het klimaatverdrag van Parijs. Ze willen zich verbinden aan een gezamenlijk doel.

We maken een continue afweging van onze eigen rol binnen het geheel om te bepalen waar we nieuwe betekenis kunnen toevoegen aan de gang van zaken. We zien een groeiend aantal voorbeelden van altruïstische èn succesvolle businessmodellen. Het gerenoveerde Thialf-stadion levert zonne-energie aan individuele huishoudens. In Rotterdam koopt de stichting Verre bergen 200 woningen en verdeelt ze onder Syrische vluchtelingen voor een betere en sterkere stad.

Het zal erop aankomen. Is de onderstroom krachtig genoeg om de zwijgende middengroep te overtuigen? Er komt hoe dan ook een nieuwe wereld op ons af, waarin technologische ontwikkelingen nog niet te bevatten systeemwijzigingen zullen vereisen. Kunnen omgaan met de dynamiek van voortschrijdend inzicht, dat hebben we nodig voor de toekomst. Dat vraagt om welwillendheid, inschikkelijkheid en flexibiliteit. Als we allemaal het weinige wat we kunnen doen met volle overtuiging aanpakken, dan zijn we op weg naar een grote verandering.

Wij roepen 2017 uit tot het jaar van de Nationale Veerkracht.

De Trendrede 2017 werd gemaakt door: Tom Kniesmeijer, Christine Boland, Caroline van Beekhoff, Hilde Roothard, Freija van Duijne, Brian Kragtwijk, Farid Tabarki, Tony Bosma, Mary-Lou Witmer en Mark de Roo. Lees hier meer over deze trendwatchers en toekomstverkenners.